برای روشنفكران مسلمان در عصر ما كه از نظر كيفيت زبده‏ترين طبقات‏
اجتماعی می‏باشند و از نظر كميت خوشبختانه قشر قابل توجهی به شمار می‏روند
، مهمترين مسئله اجتماعی " اسلام و مقتضيات زمان " است .
دو ضرورت فوری ، مسؤوليتی سنگين و رسالتی دشوار بر دوش اين طبقه‏
می‏گذارد . يكی ضرورت شناخت صحيح اسلام واقعی به عنوان يك فلسفه اجتماعی‏
و يك ايدئولوژی الهی و يك دستگاه سازنده فكری و اعتقادی همه جانبه و
سعادتبخش ، و ديگر ضرورت شناخت شرائط و مقتضيات زمان و تفكيك‏
واقعيات ناشی از تكامل علم و صنعت از پديده‏های انحرافی و عوامل فساد و
سقوط .
برای يك كشتی كه می‏خواهد اقيانوسها را طی كند و از قاره‏ای به قاره‏
ديگر برود وجود قطب نما برای جهت‏يابی و هم لنگر محكم برای محفوظ ماندن‏
و غرق نشدن و زيرپاگذاشتن جزر و مدها

ضروری است ، همچنانكه شناخت وضع و موقعيت جغرافيائی دريا در هر لحظه‏
امری حتمی است . ما بايد از طرفی اسلام را به عنوان يك راهنمای سفر و
يك لنگر محكم و نگهدارنده از غرق شدن در جزر ومدها ، و هم شرائط خاص‏
زمان را به عنوان مناطق و منازل بين راه كه بايد مرتبا به آنها رسيد و
گذشت كاملا بشناسيم تا بتوانيم در اقيانوس متلاطم زندگی به سرمنزل مقصود
برسيم .
از نظر گروه نامبرده در اينجا مشكل لاينحلی وجود ندارد ، فقط آشنا نبودن‏
با حقايق اسلام و يا تميز ندادن ميان عوامل توسعه و پيشروی زمان و ميان‏
جريانها و پديده‏های انحرافی كه لازمه طبيعت بشری است ممكن است مسئله را
به صورت معما جلوه دهد .
ولی افراد و طبقاتی هستند كه اين مسئله را واقعا به صورت يك معمای‏
لاينحل و به صورت يك تضاد آشتی ناپذير می‏نگرند و معتقدند " اسلام " و
" مقتضيات زمان " دو پديده غير متوافق و ناسازگارند و از اين دو حتما
يكی را بايد انتخاب كرد ، يا بايد به اسلام و تعليمات اسلامی گردن نهاد و
از هر گونه نوجوئی و نوگرائی پرهيز كرد و زمان را از حركت بازداشت و يا
بايد تسليم مقتضيات متغير زمان شد و اسلام را بعنوان پديده‏ای متعلق به‏
گذشته به بايگانی تاريخ سپرد . روی سخن در اين مقاله با اينگونه افراد
است .
استدلال اين گروه اينست كه اسلام به حكم اينكه دين است بويژه كه دين‏
خاتم است و دستوراتش جنبه جاودانگی دارد و بايد همانطور كه روز اول‏
بوده برای هميشه باقی بماند ، يك پديده ثابت و لايتغير است و اما زمان‏
در طبع خود متغير و كهنه و نوكن

است ، طبيعت زمان اقتضای دگرگونی دارد و هر روز اوضاع و احوال و شرائط
جديدی خلق می‏كند مغاير با شرائط پيشين . چگونه ممكن است چيزی كه در ذات‏
خود ثابت و لايتغير است با چيزی كه در ذات خويش متغير و سيال است‏
توافق و هماهنگی داشته باشند ؟ آيا ممكن است تيرهای برق و تلفن كه در
منطقه معينی در كنار جاده‏ها نصب می‏شوند با اتومبيلهائی كه مرتبا از
جاده‏ها عبور می‏كنند و در دو لحظه در يك نقطه نيستند توافق و هماهنگی‏
داشته باشند ؟ آيا ممكن است جامه‏ای كه برای يك كودك دوساله دوخته‏
می‏شود تا بيست سالگی او مورد استفاده قرار گيرد در حالی كه جامه در طول‏
بيست سال همان است كه بوده و تن كودك ماه به ماه و سال به سال رشد
می‏كند و بر ابعادش افزوده می‏گردد ؟ !
بايد اعتراف كرد كه مشكلی است و ارائه راه حل صحيح آن چندان آسان‏
نيست . اين مشكل آدمی را به ياد مشكلی می‏اندازد كه فلاسفه الهی تحت‏
عنوان " ربط متغير به ثابت " و " ربط حادث به قديم " طرح كرده و
راه حل آن را ارائه كرده‏اند . مشكل فلاسفه از آنجا پيدا می‏شود كه علت‏
متغير بايد متغير و علت ثابت بايد ثابت باشد و همچنين علت حادث بايد
حادث و علت قديم بايد قديم باشد پس چگونه است كه همه متغيرها و
حادثهای جهان در نهايت امر به يك علت ازلی غير قابل تغيير منتهی‏
می‏گردد ؟ فلاسفه " رابطی " كشف كرده‏اند كه از وجهه‏ای ثابت و ازلی است‏
و از وجهه‏ای متغير و حادث ، و معتقدند كه او است پيوند دهنده متغيرها و
حادثها به ذات قديم و كامل ازلی .

اينجا طبعا اين پرسش در ذهن مطرح می‏شود كه آيا در مسئله " اسلام و
مقتضيات زمان " نيز كه يك مسئله اجتماعی است پای يك " رابط " در
ميان است ؟ اگر چنين است آن " رابط " چيست و از چه مقوله‏ای است ؟
حقيقت اينست كه در استدلال فوق درباره عدم امكان توافق ميان اسلام و
مقتضيات زمان نوعی " مغالطه " به كار رفته است هم در ناحيه اسلام و هم‏
در ناحيه مقتضيات زمان .
اما از ناحيه اسلام از آن نظر كه جاودانگی قوانين اسلام و نسخ ناپذيری آن‏
كه امری قطعی و از ضروريات اسلام است با قابليت انعطاف كه امری است‏
مربوط به سيستم قانونگزاری اسلام و خود اسلام خود بخود با مكانيسم مخصوص‏
كه از مختصات سيستم قانونگزاری اسلام است به وجود می‏آورد يكی فرض شده‏
است و حال اينكه اين دو تا كاملا از يكديگر جدا هستند . قدرت شگرف‏
جوابگوئی فقه اسلامی به مسائل جديد هر دوره‏ای نكته‏ای است كه اعجاب‏
جهانيان را برانگيخته است . تنها در زمان ما مسائل جديد رخ ننموده است‏
، از آغاز طلوع اسلام تا قرن هفتم و هشتم كه تمدن اسلامی در حال توسعه بود
و هر روز مسائل جديد خلق می‏كرد ، فقه اسلامی بدون استمداد از هيچ منبع‏
ديگر وظيفه خطير خويش را انجام داده است . در قرون اخير بی توجهی‏
مسؤولين امور اسلامی از يك طرف و دهشت زدگی در مقابل غرب از طرف ديگر
موجب شد كه اين توهم پيش آيد كه قوانين اسلامی برای عصرجديد نارسا است.
اما از ناحيه مقتضيات زمان . مغالطه‏ای كه از اين ناحيه

به كار رفته از آن جهت است كه چنين فرض شده كه خاصيت زمان اينست كه‏
همه چيز حتی حقايق جهان را نيز فرسوده و كهنه نمايد . و حال آنكه آنچه در
زمان كهنه و نو می‏شود ماده و تركيبات مادی است ، يك ساختمان ، يك‏
گياه ، يك حيوان ، يك انسان محكوم به كهنگی و زوال است ، اما حقايق‏
جهان ثابت و لايتغير است . آيا جدول فيثاغورث به حكم اينكه بيش از
دوهزار سال از عمرش می‏گذرد كهنه شده است ؟ آيا گفته سعدی : " بنی آدم‏
اعضای يك پيكرند " چون هفتصد سال از عمرش می‏گذرد منسوخ و غير قابل عمل‏
است ؟ آيا به دليل اينكه عدالت و مروت و وفا و نيكی چندين هزار سال‏
است كه دهان به دهان می‏گردد مندرس شده است ؟ بلكه گفتن اينكه جدول‏
فيثاغورث عمر چندهزار ساله دارد و گفته سعدی عمر هفتصدساله ، غلط است ،
محتوای جدول فيثاغورث و شعر سعدی حقايقی ازلی و ابدی می‏باشند و آنان‏
بازگو كننده آن حقايقند و بس .
می‏گويند قوانين عصر برق و هواپيما و فضانورد نمی‏تواند عينا همان قوانين‏
عصر چراغ نفتی و اسب و قاطر و الاغ باشد . جواب اينست كه شك نيست كه‏
در عصر برق و هواپيما مسائل جديدی رخ می‏نمايد كه بايد پاسخ خودش را
بازيابد ولی هيچ ضرورتی ايجاب نمی‏كند كه الزاما چون برق بجای چراغ نفتی‏
و هواپيما به جای الاغ آمده است بايد مسائل حقوقی مربوط به اينها از قبيل‏
خريد و فروش و غصب و ضمان و وكالت و رهن هم يك سره تغيير كند و يا
چون والدين و فرزندان و زوجين اعصار گذشته الاغ سوار بوده‏اند و پدران و
مادران و فرزندان و شوهران و

زنان عصر ما هواپيما سوارند پس الزاما بايد حقوق والدين براولاد و حقوق‏
اولاد بر والدين و حقوق زوجين بر يكديگر در عصر ما بكلی دگرگون شود .
اسلام راه است نه منزل و توقفگاه . خود اسلام از خود به عنوان راه (
صراط مستقيم ) ياد می‏كند . غلط است كه بگوئيم چون منزلها عوض شود راه‏
هم بايد عوض شود . در هر حركت منظم دو عنصر اساسی وجود دارد : عنصر
تغيير مواضع كه متواليا صورت می‏گيرد و عنصر ثبات راه و مدار حركت .
ثانيا آيا تنها اسلام است كه به عنوان يك ايدئولوژی و يك فلسفه‏
اجتماعی و يك راهنمای سفر و حركت و تكامل مدعی جاودانگی است ؟ ! آيا
مكتبهای اجتماعی ديگر كه خود بيش از همه سنگ اصل تغيير را به سينه‏
می‏زنند و هر پديده‏ای را ناپايدار می‏دانند خود آن مكتب را نيز متغير و
ناپايدار می‏دانند ؟ می‏دانيم كه جهان بينی ماركسيسم براصل تغيير و عدم‏
ثبات طبيعت بنا شده است ولی هرگز ماركسيستهای اصيل ، ماركسيسم را به‏
عنوان پديده‏ای كهنه و متعلق به قرن گذشته تلقی نمی‏كنند ، هرگز نمی‏گويند
به دليل اينكه شخص كارل ماركس دوران جوانی را پشت سرگذاشت پير شد و
سپس مرد ، ماركسيسم هم محكوم به پيری و مرگ است ، برعكس از ماركسيسم‏
به عنوان اصولی پولادين و خلل ناپذير ياد می‏كنند .
لنين درباره ماركسيسم می‏گويد : " شما نمی‏توانيد حتی يكی از فرضيات‏
اساسی يا يك جزء ذاتی از فلسفه ماركسيسم را حذف كنيد بدون آنكه ترك‏
حقيقت واقعی كرده باشيد و بدون

آنكه در آغوش دروغهای ارتجاعيون بورژوا قرار گرفته باشيد . فلسفه ماركس‏
مانند يك قطعه محكم پولاد است " ( 1 ) .
چرا ؟ آيا استثنائی در جهان رخ داده است ؟ يا خير ، ماركسيسم از آن‏
جهت اين ادعا را دارد كه يك فلسفه است نه يك پديده ، و به علاوه‏
فلسفه‏ای است كه به حسب ادعای خود قوانين واقعی زندگی بشر را شناخته‏
است .
بديهی است كه ماركسيسم نمی‏تواند اين ادعا را در انحصار خود قرار دهد .
هر فلسفه اجتماعی می‏تواند اين ادعا را اظهار كند و دليل خود را ارائه دهد
. هيچ مكتب اجتماعی را به دليل شناسنامه و تاريخ تولد نمی‏توان محكوم به‏
زوال و فنا دانست .
از اينرو ما اگر بخواهيم درباره اسلام و مقتضيات زمان قضاوت كنيم تنها
راه اينست كه با معارف اسلامی آشنا شويم و روح قوانين اسلامی را درك‏
كنيم و سيستم خاص قانونگزاری اسلامی را بشناسيم تا روشن شود كه آيا اسلام‏
رنگ يك قرن معين و عصر مشخص دارد و يا از مافوق قرون و اعصار ، وظيفه‏
رهبری و هدايت و سوق دادن بشر را به سوی تكامل برعهده گرفته است .
البته توجه داريم كه نظريه‏ای درباره تاريخ وجود دارد كه می‏توانيم آن را
" ماديت تاريخ " بناميم يعنی اينكه تاريخ از نظر ماهيت يك موجود
صددرصد مادی است ، نيروئی كه موتور تاريخ را به حركت می‏آورد روابط
اقتصادی جامعه بشری است و ساير شؤون حياتی اعم از فرهنگی و دينی و قضائی‏
و اخلاقی تابعهای
پاورقی :
1 - " بعثت و ايدئولوژی " صفحه 42 نقل از كتاب ماديت و انتقاد
تجربی .

متغيری است از روابط اقتصادی ، و روسازيهايی است بر روی اين زيرسازيها
، و طبعا با دگرگونی روابط توليدی و اقتصادی ، همه شؤون زندگی بالطبع‏
دگرگون می‏گردد . اگر اين نظريه درست باشد جبرا و الزاما با تكامل ابزار
توليدی و روابط اقتصادی همه چيز بايد تغيير كند .
اكنون مجال نقد اين نظريه كه نيازمند به بسط زيادتری است نيست ، همين‏
قدر می‏گوئيم اين نظريه نتوانسته است توجيه درستی از تاريخ بيابد و هم‏
نتوانسته تأييدی از صاحبنظران مستقل الفكر و غيرمقلد به دست آورد .
تاريخ ، ساخته انسان و روابط انسانها است . در انسان و در روابط انسانی‏
عناصر پايدار زيادی وجود دارد كه ثبات و بقاء خود را علی رغم تغييرات‏
روابط اقتصادی حفظ كرده است .
اكنون نوبت آن است كه در مختصات سيستم قانونگزاری اسلام بحثی به عمل‏
آوريم ، همان مختصاتی كه سبب شده بدون آنكه اجازه بدهد نسخ و تبديل در
اصل قوانين اسلام رخ دهد و بدون آنكه بگذارد كوچكترين آسيبی به جاودانگی‏
آن برسد آن را نرم و قابل انعطاف و انطباق با صور متغير زندگی ساخته‏
است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: